(I Dio – Praskozorje ekonomije)

Nama koji živimo u Evropi u drugoj deceniji XXI vijeka čini se sasvim prirodnim da vozimo njemačke automobile (ili češke, sastavljene od njemačkih komponenti), sastavni dio života su nam postali južnokorejski i japanski elektronski uređaji, pijemo češka i njemačka piva, jedemo italijanske sireve i tjesteninu, meso koje konzumiramo dolazi sa južnoameričkih pašnjaka, ribu su ulovili japanski ribari, voće dolazi iz Španije i sjeverne Afrike, obavljamo finansijske transakcije koristeći usloge američkih finansijskih preduzeća itd. Međutim do prije svega tridesetak godina, sve ovo je bilo teško zamilivo za većinu građana Istočne Evrope, pa čak i za većinu građana nekih od danas visoko razvijenih zemalja svijeta. Šta više, prije nešto više od dva i po vijeka praktično u cijelom svijetu ovo je bilo nejpojmljivo ne toliko zbog transportnih troškova (još prije 2.000 godina odvijala se trgovina između Kine i Evrope) već prije svega zbog toga što je u vladajućim krugovima preovladavalo mišljenje kako je uvoz stranih proizvoda loš za zemlju i kako ga direktno ili indirektno treba zabraniti, dok je izvoz dobar i treba ga podsticati. Takav stav otjelotvoren je u filozofskoj školi merkantilista (u Britaniji su ih zvali i bulionisti). Iako je iz današnje perspektive lako kritikovati takav stav i politiku treba istaći da su merkantilisti bile sve, samo ne neobrazovani i primitivni ljudi. Zapravo, merkantilističke stavove su djelili neki od najumnijih ljudi tog doba kao što su Tomas Mun (Thomas Mun, 1571-1641) autor termina platni bilans, književnik Danijel Defo (Daniel Defoe, 1659-1731) autor Robinsona Krusoa, Guliverovih putovanja i mnogi drugi. Merkatilistička uvjerenja su toliko bila ukorjenjena u glavama tadašnjih umnih ljudi da se ni Adam Smit (Adam Smith) nije usudio da direktno napadne merkantilističku praksu koju je Britanija do tada obilato upražnjavala već je radije isticao da se radi o prevaziđenoj teoriji.

Ideje ranih merkantilista sažete su u sljedećem Munovom retku iz njegovog najpoznatijeg dijela Englesko bogaćenje kroz spoljnu trgovinu (Englands Treasure by Foreign Trade, izašla iz štampe 1664.):

„Mada kraljevstvo može da bude obogaćeno darovima koje prima, ili kupovinom kod drugih država, sve su to stvari nesigurne i od malog značaja kada se dese. Zbog toga je uobičajno sredstvo povećanja našeg bogatstva i riznice spoljna trgovina pri čemu uvijek moramo da se držimo ovoga pravila: da u toku godine strancima po vrijednosti više prodamo nego što od njih trošimo. Jer…onaj dio našeg stoka koji nam nije vraćen trgovačkom robom mora neizostavno biti vraćen kući u riznicu…“

Zašto su svi ovi ljudi vjerovali u ideju da je potrebno i moguće bogatiti se na štetu svojih trgovinskih partnera? Merkantilizam se razvija u Evropi početkom i sredinom  XVI-og vijeka, u doba nastanka centralizovanih „nacionalnih“ država koje će ostati osnovni subjekti međunarodnih odnosa sve do dana današnjeg. To je period kada rigidan feudalistički sistem baziran na malim posjedima i nasljednoj aristokratiji, polako gubi bitku pred ujedinjujućom snagom zajedničkog tržišta prijeko potrebnog novonastalim manifakturistima (pretečama industrijalaca), bogatim trgovačkim gradskim centrima, novoj klasi preduzetnika koji se enormno bogate ekspolatacijom bogatsva kolonija i drugim predstvanicima nastajuće buržuazije. U tim okolnostima dolazi do formiranja nacija i do centralizacije vlasti u rukama apsolutistički nastrojenih vladara od kojih mnogi sebe smatraju i prosvećenim, te pozvanim da prosvete i obogate svoje podanike. Zapravo, u takvim uslovima osnovni izvor trgovinskih prednosti je realno i bila sposobnost države da obezbjedi povoljan privredni ambijent ili da se čak aktivno uključi u razvoj privrede, što je podrazumjevalo oslobađanje od feudalnih nameta, smanjivanje cehovskih stega uz istovremeno uspostavljanje opštih standarda kvaliteta, izgradnju infrastrukture, osnivanje prekomorskih kompanija sa statusom monopolista, čak i davanje nacionalnih penzija i priznanja uspješnim trgovcima itd. U isto vrijeme vladarima je trebalo sve više novca za finansiranje dalekih osvajačkih ratova, izgradnju kopnenih i rječnih saobraćajnica, izgradnju impresivnih rezidencijalnih objekata kojima su potvrđivali i veličali svoju vlast itd. Može se reći da su takve okolnosti produkovale pojavu merkantilizma, te da su se merkantilisti pojavili kao učeni ljudi koji su pomagali vladarima da istovremeno postignu oba cilja (razvoj privrede i punjenje državne kase). Najpoznatiji merkantilisti bili su francuski ministar finansija Žan Batist Kolber (Jean Baptiste Kolber, vladao 1665-1683), te prvi britanski premijer Robert Volpul (Robert Walpole, vladao 1721-1742). Oba su smatrali svojevrsnim čudotvorcima i uživali su status sličan onome koji danas uživaju Bil Gejts i Stiv Džobs. Već u ovoj fazi razvijenog merkantlizma objašnjenje za potrebu podsticanja izvoza i ograničavanja uvoza bilo je nešto složenije od svođenja trgovine na igru nultog zbira. Zapravo, objašnjenje koje je npr. ponudio Volpul: „Jasno je da ništa toliko ne doprinosi javnom blagostanju kao izvoz manufakturnih proizvoda i uviz stranih sirovina“, bliže je ideji i praksi nezrele industrije nego „klasičnim“ shvaranjima merkantilizma predstvljenim u većini svejtskih udžbenika ekonomije.

Prvi filozof (u tom trenutku nije postajala ekonomija, pa ni ekonomisti) koji je dao temeljnu kritiku merkantilističkih stajališta bio je britanski učenjak škotskih korijena Dejvid Hjum. Iako je Hjumova kritika dosta dublja, do današnjeg dana ona je ostala utjelotvorena u onome što je Hjum nazvao mehanizmom kretanja cijena začina (price specie flow mechanisam). Veličina uma Dejvida Hjuma može se razaznati i po tome što je ovaj mehanizam u osnovi funkcionisanja brojnih okvira monetarne politike (baziranih na fiksnom deviznom kursu) sve do današnjeg dana uključujući i okvir monetarne politike u Bosni i Hercegovoni u zadnjih dvedeset godina (valutni odbor). Filozofska konstrukcija kojom je Hjum pobijao argumente merkantlista svodi se na neku verziju pro-kvanitativne teorije novca. Zapravo, Hjum je tvrdio da priliv plemenitih metala (u to doba jedinog novca) u zemlju vodi inflaciji u toj zemlji (rast ponude novca uz nepromjenjene stokove dobara), dok odliv plemenitih metala vodi deflaciji (smanjenje novčane mase uz nepromjenjene ostale faktore). Time se pogoršava konkurentski položaj prve zemlje, dok se druge poboljšava i dolazi do automatskog uravnoteženja trgovinskog računa. Iako je na ovaj način Hjum pobio merkantilističku logiku kako je neohodno gomilati zaliha plamenitih metala, on nije ponudio i cijelovitu teoriju koja bi objasnila dobit od trgovine, čime će propustiti da uđe u istoriju kao otac ekonomske nauke. Ipak, taj status će pripasti njegovom savremeniku i bliskom prijatelju Adamu Smitu.

Ipak, prije nego se dotaknemo Smita red je da još ponešto kažemo o životu Dejvida Hjuma, kao jednom od dvojice direktnih Smitovih preteča, jednom od najznačajnijih predstvanika škotskih prosvetitelja, ljudi, koji su zapravo i „izmislili“ ekonomiju kao nauku.

Dejvid Hjum je tokom svog relativno kratkog životnog vijeka ostao upamćen kao čovjek koji je imao veliki uticaj na svoje savremenike, ali i uticajne filozofe u vijekovima koji dolaze kao što su Smit, Kant i Džon Stujart Mil.

Rođen je u dobrostojećoj porodici u Edinburgu 1711. kao drugorođeno dijete. Otac mu je bio advokat Jozef Home, a majka plamkinja Katarina Falkoner od Najnvelsa (Katherine Falconer of Ninewells). Nakon očeve smrti 1713. godine, Dejvida podiže majka. Upisao je studije prava na Univerzitetu u Edinburgu sa svega dvanaest godina (1723. godine), što u to doba nije predstvljalo takvu rijetkost kao danas. Uprkos činjenici da ih je upisao tako rano, studije prava zapravo nikada nije završio.

Umjesto toga, sa šestanest godina, počeo je ozbiljnije da se bavi izučavanjem filozofije. Godine 1729. i zvanično napušta studije prava i počinje da piše svoje remek-dijelo Teze o ljudskoj prirodi. Za stvarnje ovog dijela Hjumu je trebalo osam godina tokom kojih je dožio nervni slom, okušao se kao trgovac u Bristulu u Engleskoj i na kraju otišao u Francusku gdje se posvetio studijama filozofije. Godine 1737.  vraća se u London kako bi objavio Teze. Prvo izdanje je izašlo iz štampe 1739. godine kada je Hjumu bilo svega 29 godina. Ipak, za ekonomiste su važnije njegova kasnija dijela: Politički diskursi (Political Discourses) iz 1752. godine, koji je inkorporiran u Eseje o moralu, literaturi i politici (Essays Moral, Literary and Political) iz 1758. godine. Još 1752. godine uočio je da kamatne stope zavise od tražnje za novcem i ponude štednje (u dijelu O novcu, 1752.), dok je 1758. godine u dijelu O dragocjenosti trgovine (Of the Jealousy of Trade) naglasio da trgovina nije igra sa nultim ishodom, već da se njome bogate svi učesnici.

I pored toga što su ga još saremenici u Engleskoj i Francuskoj priznavali za jednog od najizuzetnijih živih filozofa njegova kandidatura iz 1744. godine za profesora morala na Univerzitetu u Edinburgu je odbačena budući da crkvena lica sumnjala u njegovu pobožnost. Ništa bolje nije prošao ni 1751. godine kada se kandidovao za profesora moralne filozofije na Univerzitetu u Glazgovu.

Godine 1752. postaje bibliotekar u Advokatskoj biblioteci u Edinburgu, za relativno skromnu platu, ali se radilo o prestižnoj poziciji budući da je većina škotskih prosvetitelja svoja istraživanja vršila upravo u ovoj biblioteci koja je bila jedna od najvećih u Britaniji, i uopšte, u svijetu. Kao bibliotekar imao je dovoljno vremena i izvora da se posveti nauci.

Hjum je umro u Edinburgu 1776. godine (iste godine kada će Adam Smit objaviti Bogatsvo naroda) kao ateista. Pred smrt je povjerio Smitu da objavi još dva njegova dijela, što bogobijažljivi i nesigurni Smit nikada nije učinio, pa su ova dijela na kraju objavljena bez imena autora. (NASTAVIĆE SE)

(Udruženje ekonomista SWOT će svakog 20. u mjesecu objavljivati članke Marka Đoge koji na jedan novi način prikazuju razvoj ekonomske misli)