Da li znate iz čega se sve sastoji finansijski sektor Republike Srpske, šta ga je oblikovalo u ono što je danas i koliko vrijedi? Ako ne, dajemo Vam par podataka koji će Vam dati prvi uvid u isti.
Finansijski sistem Republike Srpske se sastoji iz bankarskog sektora, sektora osiguranja, mikrokreditnog sektora, Banjalučke berze, sektora davalaca lizinga i sektora privatnih penzionih fondova.
Ukupna vrijednost aktive finansijskog sektora Republike Srpske je na kraju 2018. godine iznosila 9.820.477.659 KM, što je predstavlјalo 99,1% BDP-a Republike Srpske.
Sektor je izrazito bankocentričan budući da je učešće bankarskog sektora u ukupnoj aktivi ovog sektora na kraju 2018. godine iznosilo 89,5 %, učešće osiguravajućeg sektora 4,8%, mikrokreditnog sektora 3,2%, aktiva investicionih fondova 1,6%, lizing kompanija 1% i privatnih penzionih fondova 0,00003%.
U finansijskom sektoru posluje osam (8) banaka, petnaest (15) osiguravajućih kuća, trinaest (13) mikrokreditnih organizacija, sedamnaest (17) investicionih fondova sa kojima je upravlјalo trinaest (13) društava za upravlјanje investicionim fndovima, pet (5) brokera, nula (0) davalaca lizinga i jedan (1) privatni penzioni fond sa sjedištem u Republici Srpskoj. Osim toga na finansijskom tržištu Republike Srpske posluje i sedam (7) banaka, osam (8) mikrokreditnih organizacija, dvanaest (12) osiguravajućih kuća i tri (3) lizing društva sa sjedištem u FBiH.
U bankama, osiguravajućim kućama, mikrokreditnim organizacijama i lizing društvima na kraju 2018. godine bilo je stalno zaposleno 4.942 lica, što je činilo 1,86% zaposlenih u Republici Srpskoj na kraju te godine, dok je učešće finansijskog sektora u stvaranju BDP-a iznosilo 4,1%.
Finansijski sektor u Republici Srpskoj je dans dominantno u inostranom vlasništvu. Tako su na kraju 2018. Godine nerezidenti posjedovali 72% vlasništva nad bankarskim institucijama sa sjedištem u Republici Srpskoj i 49,8% vlasništva nad osiguravajućim kućama sa sjedištem u Republici Srpskoj.
Bankarski sektor osim toga što je najrazvjeniji segment finansijskog sistema ujedno je i segment sa najdužom tradicijom. Prva banka u domaćem vlasništvu za koju postoje sačuvani podaci o njenom poslovanju je Prva srpska štedionica d.d. Prijedor, osnovana 1905. godine, koja je pod tim imenom postojala do 1948. godine. Par godina kasnije osnovane su i Srpska štedionica d.d. Bosanski Novi (1911-1948) i Banka za trgovinu i obrt d.d. Banja Luka (1911-1949), te Srpska centralna privredna banka d.d. Sarajevo (1912-1949). U periodu 1949-1989, bilo je zabranjeno postojanje privatnih banaka, a najveće državne banke su poticale iz drugih republika SFRJ.
Do početka obnove komercijalnog bankarstva dolazi praktično odmah po završetku građanskog rata u BiH. Tako se neposredno po završetku rata osnivaju brojne privatne banke čija je najveća prednost bila što nisu nosile „breme“ nevraćene stare devizne štednje. I relativno nizak prag osnivačkog kapitala od 5 miliona KM je pogodovao osnivanju ovih banaka. Prema podacima Agencije za bankarstvo Republike Srpske već 1998. godine u Republici Srpskoj poslovalo je devet (9) državnih banaka i sedam (7) privatnih banaka, dok su dvije (2) banke bile u procesu privatizacije. U ovom periodu privatne banke su, po pravilu, bile u domaćem vlasništvu.
Do dalјe promjene u bankarskom sektoru dolazi krajem 1990-ih. Tako tokom 1999. godine oba BiH entiteta donose izmjene Zakona o platnom prometu kojim se predviđa ukidanje Službe društvenog knjigovodstva (SDK), odnosno njenih naslјednika (Službe platnog prometa – SPP) i predviđa da već od 2000. godine i komercijalne banke koje za to dobiju dozvolu od entiteksih agencija za bankarstvo mogu početi obavlјati poslove unutrašnjeg platnog prometa. Centralnu poziciju u tada novom sistema unutrašnjeg i spolјašnjeg platnog prometa dobija Centralna banka Bosne i Hercegovine (CBBH). Platni promet sa CBBH u središtu sistema i komercijalnim bankama kao učesnicima počinje funkcionisati u Republici Srpskoj i cijeloj BiH od 5.1.2001. godine.
Veliki zanačaj za dalјi pravac restruktuiranja imala je konferencija pod nazivom „Reforma bankarskog sistema u BiH“, koju je 11.10.2000. godine u Sarajevu organizovala Centralna banka BiH sa cilјem da na njoj i formalno budu usaglašeni i promovisani pravaci dalјeg restruktuisanja bankarskog sektora. Tom prilikom je zaklјučeno kako je najbezbolniji način za provođenje procesa restruktusanja bankarskog sektora zapravo privatizacija banaka pri čemu će istovjentne uslove imati domaći i strani investitori, te je podržana reforma sistema platnog prometa. Dominantan uticaj na rad ove konferencije i pravce reformi bankarskog sektora imala je tzv. „međunarodna zajednica“ u BiH što ilustruje i činjenica da je ovu konferenciju otvorio tadašnji Guverner CBBH g. Piter Nikol (Peter Nicholl), da bi se nakon njega učesnicima obratio Nј.E. Ambasador SAD u BiH g. Tomas Miler (Thomas Miller). Nakon toga se ubrzano mijenja struktura vlasništva nad bankarskim sektorom koji prelazi u većinsko strano vlasništvo što je situacija koju imamo i danas.
Nastanak prvih mikrokreditnih organizacija u BiH se veže za „Projekat lokalnih inicijativa“, koji je još 1996. godine, dakle manje od godine po okončanju ratnih dejstava, pokrenula Vlada FBiH uz podršku Svjetske banke.
Cilј ovog projekta bila je pomoć povratku izbjeglica koji su svoje domove morali da napuste tokom ratnih sukoba i to kroz podršku pokretanju privrednih aktivnosti u mjestima povratka.
Da bi podržale ove cilјeve Vlada FBiH i Svjetska banka su obezbjedile donatorska sredstva koja su stavlјena na raspolaganje ovim organizacijama.
To je opredjelilo i poslovni model prvih MKO u BiH. Te prve organizacije su po pravilu poslovale kao neprofitne-humanitarne organizacije, koje su donatorska sredstva davale u obliku mikrokredita privatnicima, a često su posjedovale i linije bespovratnih ili beskamatnih sredstva. Budući da je u tim početnim godinama Republika Srpska bila u nekom obliku političke izolacije ili samoizolacije ove organizacije su uglavnom imale sjedište u FBiH mada su sve aktivnosti vršile na teritoriji cijele zemlјe.
Takođe je zanimlјivo naglasiti i da je rad ovih organizacija bio neregulisan sve do 2000. godine kada su doneseni prvi zakoni o MKO u FBiH i Republici Srpskoj. Ipak u skladu sa tim zakonima MKO su i dalјe tretirane kao neprofitne organizacije i nisu smatrane ravnopravnim učesnicima finansijskog sistema poput banaka, štedionica, osiguravajućih kuća, pa o njima nije ni na adekvatan način izvještavano.
Situacija je dramatično promjenila novim zakonima o MKO iz 2006. godine kojima je omogućen prelaz MKO na poslovanje po tržišnom modelu. Godine 2006, napunilo se 11 godina od završetka rata i 10 godina od osnivanja prvih MKO u BiH. Sa protekom vremena smanjen je interes međunarodne javnosti za stanje u BiH, te su i sredstva za obnovu ratom porušene zemlјe prestala da dotiču. To se direktno odrazilo na rad mikrokreditnih organizacija. Suočene sa smanjenim interesovanjem međunarodnih donatora da finansiraju humanitarne aktivnosti, ove organizacije su morale preći na tržišne principe poslovanja ili se ugasiti. Pri tome tada novi Zakoni o MKO u FBiH i Repubici Srpskoj su ponudili dvije opcije – da se registruju kao mikrokreditne fondacija (MKF) – koje će i dalјe poslovati kao neprofitne organizacije – ili da se registruju kao mikrokreditna društva (MKD), te da počnu poslovati kao profitne organizacije (društva ograničene odgovornosti). Bez obzira koju formu MKO izabrale, ovim zakonom je po prvi put regulacija i nadzoro nad ovim sektorom koji je povjeren entitetskim agencijama za bankarstvo koje od 2007. godine počinju da sačinjavaju i redovne izvještaje o poslovanju ovog sektora. Nakon toga dolazi do dramatičnog rasta broja MKO u Republici Srpskoj. Tako je u Republici Srpskoj 2007. godine svoje sjedište imalo 6 MKO od kojih 3 MKF i 3 MKD da bi u 2018. godini taj broj porastao na 13 od kojih 10 MKD I 3 MKF-a.
Iako u Republici Srpskoj danas ne postoji niti jedno privredno društvo koje pruža usluge operativnog i finansijskog lizinga, aktiva ovog sektora čini 1% aktive finansijskog sektora. Zapravo, u periodu 2008-2011. godina postojalo je jedno privredno društvo registrovano na teritoriji Republike Srpske, a koje se bavilo poslovima finansijskog lizing (A.D. “Nova leasing” Banja Luka), dok danas te usluge pružaju samo društva sa sjedištem u FBiH. Pri tome ni njima ne ide naročito dobro. Naime, iako su se lizing društva po prvi put formalno pojavila u Bosni i Hercegovini 2008. godine nakon što su te godine bili doneseni entiteski zakoni koji regulišu ovu oblast, aktiva ovog sektora je već u narednoj (2009) godini iznosila 1.415.920.000 KM, što je skoro pet puta više nego što je vrijedila na kraju 2018.
Zahvalјujući tome, te 2009. godine sektor davalaca lizinga je bio drugi po veličini segment finansijskog sistema BiH. Zapravo, te 2009. godine sektor davalaca lizinga je bio oko 40% veći od mikrokreditnog sektora i skoro 45% veći od osiguravajućeg sektora.
Banjalučka berza je počela sa radom u novembru 2001. godine, čemu je prethodilo donošenje Zakona o hartijama od vrijednosti iz juna 1998. godine, imenovanje prvog sastava Komisije za HoV u maju 2000. godine, te uspostavlјanje Centralnog registra HoV u februaru 2001. godine. Osnivači Banjalučke berze bili su osam banaka i jedno preduzeće za poslovanje sa HoV.
Danas Banjalučku berzu sačinjavaju tri tržišta: tržište novca, tržište obveznica i tržište akcija. Prvu fazu razvoja Banjalučke berze karakterisalo je da je korištena kao instrument svojinske transformacije (privatizacije) i to tako što su građani svoje vaučere konvertovali u akcije privrednih društava i/ili privatizacionih investicionih fondova (PIF). Kao poslјedica ovih okolnosti sve do 2008. godine preko 95% obima trgovanja na Banjalučkoj berzi se odnosilo na trgovinu akcijama (u 2008. godini trgovina obveznicama je iznosila 4,24% ukupnog prometa dok tržište novca nije ni postojalo). Od 2009. godine ubrzano se razvija tržište obveznica, a od 2014[1]. godine i tržište novca. U toku 2018. godine, 71,47 % obima trgovine se odnosilo na tržište obveznica, 23,87 % na tržište akcija i 4,66% na tržište novca.
Zakonom o izmjena i dopunama zakona o investicionim fondovima iz oktobra 2015. godine, predviđena je obavezna transformacija zatvorenih investicionih fondova u otvorene.
Kretanja na Banjalučkoj berzi se prate preko slјedećih indeksa: Berzanski Indeks Republike Srpske – BIRS, Indeksa preduzeća Elektroprivrede Republike Srpske – ERS10 i Indeksa obvaznica Republike Srpske – ORS. Indeksi koji su se jedno vrijeme koristili na Banjalučkoj berzi ali su u međuvarmenu ugašeni su Indeks investicionih fondova RS (FIRS), Indeks građevinskog sektora RS (GIRS), Indeks metalskog sektora RS (MIRS) i Indeks finansijskog sektora RS (RS FIN).
Tržišna kapitalizacija HoV kojima se trguje na Banjalučkoj berzi na kraju 2018. godine iznosila je 3.630.288.512 KM.
Regulacija finansijskog sektora Republike Srpske je, u skladu sa Dejtonskim uređenjem zemlјe, u velikoj mjeri u nadležosti institucija Republike Srpske. Tako u Republici Srpskoj nadležnost nad bankama, mikrokreditnim organizacijama i lizing društvima pripada Agenciji za bankarstvo Republike Srpske (ABRS), nad osiguravajućim društvima i privatnim penzionim fondovima Agencija za osiguranje Republike Srpske (AORS), a nad investicionim fondovima Komisija za HoV Republike Srpske (KHOV RS). Jedini primjer državne regulatorne agencije je Agencija za osiguranje BiH (AO BiH), koja je, opet, prije koordinator rada dvije entitetske agencije, stvorena sa cilјem ujednačavanja propisa u oblasti osiguranja na teritoriji cijele zemlјe i bez nadležnosti nad osiguravajućim kućama. Osim toga od 2002. uspostvalјena je Agencija za osiguranje depozita BiH (AOD BiH) kao državna agencija, pri čemu ne postoje niti su postojale enitetske agencije. Članice ove agencije su banke sa teritorije oba cijele BiH.
Više podataka o bankama, osiguravajućim kućama, mikrokreditnim organizacijama, davaocima lizinga, berzi i berzanskim institucijama moći ćete naći u knjizi Vodič kroz finansijski sistem Republike Srpske i Bosne i Hercegovine autora prof. dr Marka Đoga, doc. dr Boška Mekinjića i mr Miloša Grujića čiji izlazak iz štampe se uskoro očekuje.
