BANJALUKA – Hidroenergetski potencijal rijeke Vrbas na cijelom njenom slivu iskorišten je tek nešto više od petine, a na području toka kroz RS još i manje, pokazuju relevantne studije. 
Od ukupno iskoristivog hidroenergetskog potencijala slivnog područja Vrbasa, koji iznosi oko 3.200 gigavat-časova, danas se za proizvodnju električne energije koristi oko 720 gigavat-časova ili 22,5 odsto kroz hidroelektrane Jajce 1, Jajce 2 i Bočac.
Podaci koji se tiču sliva Vrbasa kroz teritoriju RS još su porazniji, jer je od mogućeg hidroenergetskog potencijala od 1.895 gigavat-časova iskorišteno tek 307 gigavat-časova, odnosno 16,2 odsto, što ostvaruje HE Bočac instalisane snage od 110 megavata.
Stručnjaci u oblasti elektoenergetike ističu da je Vrbas sa svojim pritokama izuzetno atraktivan sa hidrološkog aspekta. Ukupna dužina glavnog vodotoka Vrbasa iznosi oko 235 kilometara, sa prosječnim padom od šest metara po kilometru. Prosječne godišnje padavine kreću se od oko 800 litara po kvadratnom metru pri ušću Vrbasa u Savu, do oko 1.500 litara po kvadratnom metru na južnom dijelu sliva.
Vrbas se zbog toga energetski počeo iskorištavati još za vrijeme Austrougarske monarhije izgradnjom HE Jajce 1894. godine instalisane snage osam megavata, čija se energija koristila u hemijskoj industriji do 1957. godine.
Nakon Drugog svjetskog rata prišlo se daljoj izgradnji hidroenergetskih objekata, tako da su 1954. u pogon puštena HE Jajce 2 snage 30 megavata sa bilansnom proizvodnjom struje od 175 gigavat-časova, a tri godine kasnije i HE Jajce 1 snage 48 megavata i bilansnom proizvodnjom struje od 232 gigavat-časa.
Po završetku izgradnje ta dva objekta, nastavilo se s izradom projektne dokumentacije i istražnim radovima na srednjem toku rijeke Vrbas. Na potezu od HE Jajce 2 pa do Banjaluke u nekoliko navrata, zavisno od potreba za energijom i datim okolnostima, prezentovana su različita varijantna rješenje s izgradnjom jedne ili više hidroelektrana.
Mladenko Đaković, upravnik Hidroelektrane Bočac, kaže da je pedesetih godina prošlog vijeka na srednjem toku Vrbasa planirana izgradnja jedne velike hidroelektrane blizu Banjaluke.
“Sa energetskog aspekta, naravno, najbolje su velike brane i velike akumulacije kojima se dobija najveći stepen elektroenergetskog iskorištenja rijeke. Velike akumulacije su dobre i zato što imaju mogućnost sprečavanja poplava, jer se mogu dosta puniti u periodu velikih dotoka vode”, kaže Đaković.
Ipak, od izgradnje velike HE Banjaluka se, ističe on, definitivno odustalo nakon zemljotresa 1969. koji je razrušio Banjaluku zbog straha da bi novo podrhtavanje tla jačeg intenziteta prijetilo da sruši branu i potopi grad.
Nakon razmatranja nekoliko varijanti, zadnje usvojeno rješenje na srednjem slivu Vrbasa predviđalo je da se energetski koriste tri-četiri stepenice od čega je 1981. godine, pa sve do danas, izgrađena samo HE Bočac.
U tom energetskom objektu ukazuju da ona u ovom obimu ne omogućava sprečavanje poplava ako snažniji dotoci vode traju duže od nekoliko dana.
“Problem je što je HE Bočac vršna elektrana i kad je najveća potrošnja struje ispuštamo nizvodno od brane mnogo više vode od dotoka. U onom trenutka kada nema potrebe za energijom, kada ne rade obje mašine tada se iz HE Bočac ne ispušta ništa. Tako velike oscilacije su neprihvatljive za stanovništvo i živi svijet i vodoprivrednom dozvolom je definisano da se to mora smanjiti”, ističe Đaković.
Iz tog razloga je oko 7,3 kilometra nizvodno izgrađena mala brana kompenzacionog bazena, koja ne proizvodi struju, već omogućava smanjenje oscilacija vode u nizvodnom koritu, a koja je bila predviđena kao privremeno rješenje dok se ne izgrade dvije nizvodne stepenice – HE Krupa i Banjaluka – niska.
Sa njima bi, kako se isticalo u Vodoprivrednoj osnovi sačinjenoj 1987. godini, kao i njenoj novelaciji iz 1997, bili izgrađeni značajni energetski objekti u blizini Banjaluke, kao centra potrošnje, a izbjegnuta izgradnja velike akumulacije u blizini tektonskog žarišta.
Nakon dužeg zastoja s aktivnostima na srednjem toku Vrbasa, Vlada RS je 2004. godine dodijelila koncesiju za izgradnju HE Krupa i Banjaluka – niska preduzeću “HES Vrbas”, čiji su osnivači “Vijadukt” iz Portoroža sa 99 odsto i “Građevinar” iz Kraljeva sa jedan odsto vlasničkog udjela. Krajem te godine “Vijadukt” prenosi 79 odsto svojih prava i benificija na njemačku firmu “MBB WS Energy” radi osiguranja sredstava za finansiranje projekta.
Taj projekat, međutim, nailazi na žestoko protivljenje javnosti. Banjalučka ekološka i sportska udruženja okupljena u “Koaliciju za Vrbas” u martu 2005. održali su čak proteste ispred zgrada Administrativne službe grada, Vlade i Narodne skupštine RS, te organizovali peticiju za raspisivanje referenduma o izgradnji visokih brana na Vrbasu, koju je potpisalo oko 80.000 građana.
Ubrzo nakon toga obustavljene su sve aktivnosti u vezi s projektom izgradnje HE Krupa i Banjaluka – niska, da bi Skupština grada Banjaluka u maju 2010. godine usvojila Regulacioni plan za obale rijeke Vrbas, kojim je kao zaštićeno područje na kojem je zabranjeno graditi elektrane proglašeno područje koje obuhvata i lokaciju planirane HE Banjaluka – niska.
